Trong bóng đá hiện đại, công nghệ đã trở thành một phần không thể thiếu trong việc hỗ trợ trọng tài và cải thiện tính công bằng của trận đấu. Một trong những đổi mới nổi bật nhất là hệ thống VAR – viết tắt từ Video Assistant Referee (Trợ lý trọng tài bằng video). Bài viết dưới đây sẽ đi qua nguồn gốc của VAR, cơ chế hoạt động, những tranh cãi xoay quanh, đánh giá liệu VAR có thật sự cần thiết, các giải đấu đã sử dụng VAR trên thế giới và những triển vọng trong tương lai.
Nội dung bài viết
1. Nguồn gốc ra đời của công nghệ VAR trong bóng đá
Hệ thống VAR không phải là sản phẩm của một ngày một chiều mà là kết quả của quá trình dài tìm kiếm cách giảm thiểu sai lầm trọng tài trong bóng đá.
- Trong quá khứ, dù trọng tài chính cùng đội hỗ trợ đã nỗ lực tối đa, nhưng tốc độ và tính phức tạp của bóng đá hiện đại khiến nhiều tình huống quan trọng bị bỏ sót hoặc xử lý sai. Ví dụ như bàn thắng được xác định sai (bóng đã vượt vạch hay chưa), quả phạt đền, thẻ đỏ trực tiếp, nhầm lẫn trong việc xác định cầu thủ phạm lỗi…
- Theo tài liệu từ The International Football Association Board (IFAB) – cơ quan quản lý luật bóng đá quốc tế – VAR được ghi nhận chính thức vào Luật Bóng đá ngày 3 tháng 3 năm 2018.
- Trước đó, hệ thống thử nghiệm đã được áp dụng trong một số giải đấu, ví dụ như tại giải vô địch câu lạc bộ thế giới của FIFA (FIFA Club World Cup) và một số trận đấu lớn để đánh giá hiệu quả.
- Như một bài viết cho biết: “VAR … là 5th referee (trọng tài thứ năm) được đặt ngoài sân, có thể xem lại bất kì pha bóng nào từ nhiều góc quay”.
- Sự xuất hiện của VAR đánh dấu một bước quan trọng trong việc áp dụng công nghệ vào việc điều hành trận đấu – theo phương châm “can thiệp tối thiểu, lợi ích tối đa” (minimal interference, maximum benefit).
Tóm lại, VAR ra đời với mục đích hỗ trợ trọng tài xử lý những tình huống “mắc lỗi rõ ràng và nghiêm trọng bị bỏ lỡ” – nhằm tăng tính công bằng và giảm thiểu sai sót ảnh hưởng lớn tới kết quả trận đấu.
2. Cơ chế hoạt động – VAR làm việc như thế nào?
Để hiểu rõ hơn công nghệ VAR vận hành ra sao và tại sao lại có nhiều phản ứng trái chiều, chúng ta hãy cùng phân tích chi tiết.
2.1 Những tình huống được VAR xem xét
Theo các nguồn chính thức: hệ thống VAR chỉ được phép xem xét các tình huống rất cụ thể, gồm:
- Pha bàn thắng / không bàn thắng (goal/no goal) – xem có việt vị, bóng đã ra ngoài, có lỗi trong quá trình dẫn tới bàn thắng không.
- Pha phạt đền / không phạt đền (penalty/no penalty) – xem có lỗi trong khu vực 16,5 m, có phạm lỗi trước đó mà trọng tài không thấy.
- Thẻ đỏ trực tiếp (direct red card) – chứ không phải thẻ vàng thứ hai; thường là lỗi nghiêm trọng như chơi nguy hiểm, bạo lực, từ chối cơ hội rõ ràng…
- Nhầm lẫn về nhận dạng (mistaken identity) – trọng tài rút thẻ người sai hoặc xử lý nhầm cầu thủ.
2.2 Các bước VAR vận hành
Quy trình cơ bản như sau:
- Trận đấu diễn ra như bình thường, trọng tài chính (on-field referee) đưa ra các quyết định như thường lệ.
- Trong phòng vận hành video (Video Operation Room – VOR) hoặc trung tâm VAR, nhóm VAR và trợ lý hoạt động (AVARs) theo dõi nhiều camera, các góc quay khác nhau.
- Khi xảy ra một tình huống có thể được kiểm tra, VAR sẽ kiểm tra im lặng (silent check) hoặc chủ động báo trọng tài chính nếu xác định có khả năng “lỗi rõ ràng và nghiêm trọng” (clear and obvious error) hoặc “sự cố nghiêm trọng bị bỏ sót”.
- Nếu VAR xác định có lỗi hoặc khả năng sai lầm, trọng tài chính có hai lựa chọn:
- Quyết định cuối cùng vẫn diễn ra bởi trọng tài chính – dù có lời khuyên từ VAR hay không. VAR không thay thế trọng tài trên sân.
2.3 Công nghệ hỗ trợ và cơ sở hạ tầng
- Hệ thống VAR thường cần hàng chục camera độ nét cao, nhiều góc quay khác nhau, đặc biệt trong các sân vận động lớn hoặc các trận đấu tầm cỡ.
- Có hai dạng triển khai: Full VAR systems (hệ thống đầy đủ) và VAR Light (hệ thống nhẹ hơn) – được ghi nhận bởi FIFA.
- Ví dụ: Hệ thống phải đáp ứng tiêu chuẩn của chương trình “FIFA Quality Programme for VAR Technology”.
2.4 Điều kiện và nguyên tắc áp dụng
- Theo giao thức VAR của IFAB: chỉ được sử dụng nếu tổ chức trận đấu hoặc giải đấu đáp ứng đầy đủ chương trình hỗ trợ và phê duyệt từ FIFA/IFAB.
- Ví dụ: trọng tài không được “không đưa ra quyết định rồi đợi VAR quyết định”. Trọng tài vẫn phải có quyết định ban đầu.
- Mục tiêu: chỉ can thiệp nếu lỗi rõ ràng và nghiêm trọng – tránh trường hợp VAR can thiệp quá nhiều dẫn đến gián đoạn trận đấu.
2.5 Ví dụ thực tế
- Khi có bàn thắng: VAR kiểm tra xem có việt vị, có lỗi trước tình huống hay bóng đã ra ngoài chưa.
- Khi có phạt đền: VAR kiểm tra xem có lỗi trước đó ở khu vực cấm địa, hoặc trọng tài có bỏ sót tình huống dẫn đến phạt đền.
- Khi có thẻ đỏ trực tiếp: VAR kiểm tra liệu có lỗi nghiêm trọng bị bỏ sót.
- Nhận dạng sai cầu thủ: VAR có thể báo và trọng tài đổi thẻ.
Nhờ cơ chế này, VAR giúp tăng tính chính xác trong xử lý các tình huống quyết định, nhưng cũng đặt ra thách thức về thời gian và ảnh hưởng tới nhịp điệu trận đấu.
3. Những tranh cãi xoay quanh VAR
Dù có nhiều lợi ích, VAR vẫn là nguồn của rất nhiều tranh luận trong bóng đá. Dưới đây là những vấn đề chính thường được nhắc tới.
3.1 Tăng độ chính xác nhưng không hoàn hảo
- Một nghiên cứu cho thấy việc áp dụng VAR đã tăng tỷ lệ quyết định đúng của trọng tài từ khoảng 92,1 % lên 98,3 %.
- Tuy nhiên, vẫn còn những trường hợp quyết định gây tranh cãi, hay VAR can thiệp nhưng vẫn bị chỉ trích vì cách thức hoặc thời gian.
3.2 Gián đoạn trận đấu, ảnh hưởng tới nhịp điệu
- Việc dừng trận đấu để review hoặc chờ quyết định từ VAR khiến trận đấu mất đi phần nào “flow” (nhịp thường xuyên, liên tục).
- Ví dụ: Ở giải Premier League, thời gian bù giờ (injury time) tăng thêm khoảng 44 giây mỗi trận sau khi áp dụng VAR.
- Nhiều người hâm mộ và truyền thông cho rằng VAR làm mất đi sự tự nhiên, phấn khích ngay thời điểm trọng đại.
3.3 Tiêu chí “lỗi rõ ràng và nghiêm trọng” khó định nghĩa
- Mặc dù giao thức quy định can thiệp chỉ khi “clear and obvious error”, nhưng việc xác định “rõ ràng” là chủ quan.
- Nhiều đội bóng, cầu thủ, HLV và CĐV cho rằng một số quyết định vẫn mang tính “chủ quan” hoặc “kẻ thắng người thua” chịu ảnh hưởng lớn bởi góc quay, cách truyền dẫn…
3.4 Tốn kém và bất cập về hạ tầng
- Hệ thống VAR yêu cầu nhiều camera, phòng vận hành, đội ngũ chuyên trách… nên chi phí cao, khiến nhiều giải đấu nhỏ hoặc quốc gia khó áp dụng đầy đủ.
- Việc triển khai không đồng đều giữa các sân đấu cũng tạo ra “bất công” tiềm ẩn: trận nào có VAR – trận nào không thì có thể khác biệt.
3.5 Ảnh hưởng tới cảm xúc người xem
- Có ý kiến cho rằng công nghệ quá vững vàng sẽ làm mất đi cảm giác “con người quyết định” – một phần tạo nên sự hấp dẫn của bóng đá.
- Việc chờ đợi quyết định, hoặc quyết định bị lật ngược sau bàn thắng, đôi khi gây “căng thẳng” và mất vui cho người xem và cầu thủ.
Tóm lại, VAR là một bước tiến công nghệ lớn nhưng không phải là “giải pháp hoàn hảo” — nó mang lại nhiều lợi ích nhưng cũng đặt ra bài toán cân bằng giữa công bằng, tính mượt mà trận đấu và cảm xúc.
4. VAR có thật sự cần thiết?
Dưới đây là những luận điểm ủng hộ và phản biện về việc có nên sử dụng VAR trong bóng đá – từ đó chúng ta đánh giá xem nó có thật sự cần thiết hay không.
4.1 Lập luận ủng hộ
- Nâng cao công bằng: Khi trọng tài trực tiếp có thể bỏ sót hoặc xử lý sai, sự hỗ trợ từ video giúp tăng tính chính xác ở các tình huống quyết định – bàn thắng, phạt đền, thẻ đỏ, nhầm lẫn nhận dạng.
- Bảo vệ kết quả trận đấu: Một bàn thắng hoặc phạt đền sai có thể làm thay đổi kết quả, ảnh hưởng trực tiếp tới thành tích đội bóng, bảng xếp hạng, thậm chí tài chính. VAR giúp giảm thiểu sai sót ảnh hưởng lớn.
- Tăng niềm tin của người hâm mộ và các bên liên quan: Khi quyết định được xem lại bằng công nghệ, ít có lý do để hoài nghi rằng trọng tài “không thấy” hoặc “bỏ sót” một cách chủ quan.
- Hợp với xu hướng công nghệ hiện đại: Bóng đá ngày càng chuyên nghiệp hóa, áp dụng nhiều công nghệ (phân tích dữ liệu, camera, tracking…) thì hỗ trợ trọng tài cũng là bước tự nhiên.
4.2 Luận điểm phản biện
- Thời gian và nhịp trận đấu bị ảnh hưởng: Mỗi lần VAR vào cuộc, trận đấu có thể bị gián đoạn, làm giảm trải nghiệm người xem, ảnh hưởng tới cảm xúc trận đấu.
- Không loại bỏ hoàn toàn sai sót: Dù VAR giúp giảm sai sót lớn nhưng vẫn có trường hợp gây tranh cãi, hoặc công nghệ hoặc con người trong phòng VAR vẫn có giới hạn.
- Chi phí triển khai cao và bất bình đẳng giữa giải đấu: Các giải đấu nhỏ hoặc sân có ngân sách thấp có thể không có đủ điều kiện áp dụng, dẫn tới sự chênh lệch giữa các trận đấu, giải đấu.
- Cảm giác “quá máy móc”: Một số người yêu bóng đá cho rằng bóng đá cần yếu tố con người, quyết định nhanh, cảm xúc – và công nghệ quá nhiều có thể làm mất đi phần này.
4.3 Kết luận của phần đánh giá
Trên cơ sở phân tích, có thể thấy rằng: Có, VAR là thật sự cần thiết trong bóng đá hiện đại, đặc biệt ở các giải đấu chuyên nghiệp, nơi mỗi quyết định đều có giá trị lớn. Tuy nhiên, việc áp dụng VAR cũng phải được cân nhắc kỹ – về hạ tầng, đào tạo, cách vận dụng để không làm mất đi nhịp độ và cảm xúc trận đấu. Việc VAR không phải là “giải pháp toàn năng” cũng là điều cần nhìn nhận.
5. Các giải đấu sử dụng VAR trên thế giới
Dưới đây liệt kê một số giải đấu lớn và quốc tế đã áp dụng VAR, giúp minh họa rằng công nghệ này đang ngày càng phổ biến.
- Theo số liệu: VAR đã được sử dụng ở hơn 61 nước vào năm 2023.
- Ví dụ một số giải đấu và quốc gia:
- Premier League (Anh) – chính thức từ mùa giải 2019/20.
- Bundesliga (Đức), Serie A (Italia), La Liga (Tây Ban Nha) đều đã áp dụng VAR.
- Giải quốc tế như FIFA World Cup 2018 – là một trong những giải lớn đầu tiên sử dụng VAR rộng rãi.
- Ứng dụng ở châu Á: Ví dụ, ở Thái Lan: Thai League1 đang tiến hành nâng cấp hệ thống VAR với sự hỗ trợ của FIFA.
- Ở khu vực Đông Nam Á: Giải vô địch ASEAN – 2024 ASEAN Championship – đã xác nhận sử dụng VAR toàn diện.
Như vậy, VAR đã phổ biến trong các giải đấu lớn, trở thành tiêu chuẩn ở nhiều nơi – mặc dù vẫn có một số giải nhỏ hơn chưa hoặc mới bắt đầu áp dụng.
6. Tương lai của VAR trong bóng đá thế giới
Công nghệ luôn tiến bộ, và VAR cũng không ngoại lệ. Dưới đây là một số xu hướng và triển vọng mà giới chuyên môn đang hướng tới.
6.1 Hệ thống tự động hơn, nhanh hơn
- Có nghiên cứu về hệ thống “Video Assistant Referee System” (VARS) sử dụng machine learning / deep learning để hỗ trợ tự động nhận dạng lỗi và đề xuất xử lý – vẫn đang trong giai đoạn nghiên cứu.
- Ví dụ: Hệ thống “semi-automated offside technology” (SAOT) đã được triển khai trong một số giải để giúp rút ngắn thời gian đưa ra quyết định.
6.2 Mở rộng tới các giải nhỏ hơn, chi phí thấp hơn
- Một số hệ thống “nhẹ” hơn đang được thử nghiệm, như Football Video Support (FVS) – dạng video review theo yêu cầu – dành cho các giải đấu có ngân sách khiêm tốn.
- Khi hạ tầng được rẻ hơn và công nghệ tinh gọn hơn, khả năng mở rộng VAR tới cấp độ giải nghiệp dư, sân nhỏ sẽ tăng lên.
6.3 Cải thiện trải nghiệm người xem và minh bạch hơn
- Một trong những phàn nàn lớn về VAR là việc người xem không rõ tại sao quyết định được thay đổi hoặc mất thời gian. Trong tương lai, có thể sẽ có giao diện trực tiếp cho khán giả, thông báo rõ ràng hơn, minh bạch hơn.
- Việc tích hợp công nghệ xử lý hình ảnh nhanh hơn sẽ giảm thời gian chờ đợi, giúp trận đấu diễn ra mượt hơn.
6.4 Cân bằng giữa công bằng và nhịp trận đấu
- Mục tiêu là giữ được tính công bằng, nhưng đồng thời giảm thiểu gián đoạn và mất cảm xúc. Việc điều chỉnh mức độ can thiệp, chỉnh lại quy trình VAR để “ít hơn nhưng chuẩn hơn” được coi là hướng đi.
- Ví dụ: Một số giải đấu đang xem xét giảm số lần can thiệp VAR hoặc chỉ can thiệp khi chắc chắn lỗi rõ ràng.
6.5 Cân nhắc về đạo đức và nhân sự trọng tài
- Khi công nghệ mạnh lên, vai trò của trọng tài vẫn rất quan trọng – quyết định cuối cùng vẫn là của trọng tài trên sân. Việc đào tạo, chuyên môn hóa cho tổ VAR và trọng tài ngày càng quan trọng.
- Hơn nữa, công nghệ phải đảm bảo được sự công bằng, không thiên vị, và tránh phụ thuộc quá nhiều vào máy móc.
Tóm lại, tương lai của VAR rất rộng mở và hứa hẹn – tuy nhiên sẽ cần sự cân nhắc kỹ lưỡng để công nghệ này phục vụ tốt cho bóng đá chứ không làm mất đi cái “chất” vốn có của môn thể thao vua.
7. Lời kết
Có thể nói, công nghệ VAR đã và đang đem lại những giá trị không nhỏ cho bóng đá hiện đại: nâng cao tính chính xác, tăng niềm tin, giảm thiểu sai sót trọng tài. Tuy nhiên, như bất kỳ công nghệ mới nào, VAR cũng có mặt trái – từ việc gây gián đoạn trận đấu, đến chi phí triển khai, đến cảm giác của người hâm mộ.
Nếu được áp dụng đúng cách – với cơ sở hạ tầng đầy đủ, nhân sự chuyên môn, quy trình vận hành rõ ràng, và quan trọng hơn là giữ được yếu tố cảm xúc của trận đấu – thì VAR sẽ trở thành một phần tự nhiên, không thể thiếu của bóng đá chuyên nghiệp. Trái lại, nếu chỉ “áp đặt” công nghệ mà không tính tới văn hóa trận đấu, người xem, nhịp độ và cảm xúc, thì có thể sẽ thiếu đi mục tiêu ban đầu: làm cho bóng đá công bằng hơn, thú vị hơn.
Hy vọng bài viết đã giúp bạn hiểu rõ VAR là gì, từ nguồn gốc, cách hoạt động, tranh cãi, đến tầm quan trọng và tương lai. Nếu bạn muốn, mình có thể tìm các số liệu thống kê về VAR tại Việt Nam hoặc khu vực Đông Nam Á để tham khảo thêm — bạn có muốn không?
